Afrika Şiiri: "Açıldı çiçeği özgürlüğün"

Baobab Ağaçları

Fransızca yazan yazarlarının Afrika sevgisini ve Afrikalı olmanın verdiği gururu anlatmak için buldukları bir sözcük olarak tanımlayabiliriz “Negritude”yi.

Küçük toprak parçaları üzerinde, neredeyse her kabilenin kendine ait bir dili olan ve tek bir isim altında toplanmış bir ülkenin içinde binlerce dil konuşulan Afrika ülkelerinde Fransızca, İngilizce ve Portekizce ya resmi dil ya da kültür dili durumunda. Bu üç dil, sömürge dönemimin köklü etkilerini simgelediği kadar, binlerce dile ayrılmış “Kara Afrika”da bir dil birliği ve iletişim ortamı da hazırlamıştır.

Çağdaş Afrika şairlerinin çoğunda ırk ayrımı ve soykırıma karşı savaşım bilinci, bağımsızlık, özgürlük, doğa sevgisi ve insanlığın geleceğine inanç gibi ortak genel şiirsel izleklerin yanı sıra en etkili düşüncenin Negritude olduğunu görüyoruz.

Langston Hughes’ın da dediği gibi “bugünkü Afrika şiiri misyoner okulunun sıralarından uzaklaşıp halk türkülerinin söylendiği açıklıklara doğru gitmektedir.”

Tabii Afrika şiirinin yalnızca ‘karaderililerden’ oluştuğunu söylemek haksızlık olur. “Afrikaan”  dilinde yazan Breyten Breytenbach, Portekizce yazan Angola’lı Luandino Vierra gibi ‘beyazderili’ şair ve yazarlar karaderili Afrika’nın yanında yer alırken onun şiir ve edebiyatının oluşmasına da önemli katkıları olmuştur/oluyor.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ‘üçüncü dünya’ ülkelerinde başlayan bağımsızlık hareketleri sonucu Kara Afrika’da birçok yeni devlet kuruldu. Bu süreç içinde, kimi şair ve yazarların birer ‘önder’ olarak siyaset ve daha sonra da yönetimde yer aldıklarını görüyoruz. Bunlar arasında, Senghor (Senegal), Lumumba (Kongo), Neto (Angola) vb. isimleri sayabiliriz.

Bu yazıda size Afrika’nın o pek yabancısı kaldığımız dramından, sevincinden ve doğa sevgisinden küçük birer demet sunmaya gayret edeceğim. Amacım, insanlığın hayat yolundaki kısa yürüyüşünün başlangıç noktası olarak kabul edilebilecek ve onun uzun sürmüş, sürmekte olan, sonu gelmeyen, acılarla dolu hikâyesiyle ortaklık kurabilmektir.

*

Öncelikle, Angolalı ünlü şair ve devlet adamı António Agostinho Neto'nun (1922-1979) şiirine kısaca bir bakalım. Ülkesinin kurtuluş savaşına önderlik eden liderin doğum günü Angola’da Ulusal Kahramanlar Günü olarak kutlanmakta. “ATEŞLER VE AHENKLER” şiiriyle Afrika’nın kederli sesine bir ses daha veriyor:

Aydınlığın ahengi,

Rengin ahengi,

Sesin ahengi,

Hareketin ahengi,

Çıplak ayakların

kana bulanmış zincirlerin ahengi

Sökülmüş tırnakların ahengi,

Ahenkler,

Sonsuz ahenkler,

ey Afrika’nın kederli sesi. ⁽¹⁾

Klasik hikâyeden Afrikalı aydınlar da muaf olamazdı elbette: Neto, halkla kurduğu bağın ve üzerlerindeki etkinin bedelini çetin işkenceler ve uzun yıllar sürecek mahpuslukla ödeyecektir.

António Agostinho Neto

Angolalı bir diğer ünlü şair de Antonio Cardoso’dur (d. 1935). “ŞİİR” başlığını taşıyan eserinde bayrağı Neto’dan alıyor –aynı kederli ses ile…

Ne zaman çekip gidecek bu kuru dönem

ve gelecek güneş gülümsemeye damın üstünde?

…eskiden çocukluğumun günlerinde

sac damın

küçük delikleri vardı

aralarında güneşi gözlediğim…

Eskiden…

Ne zamana dek çekip gidecek bu kurşun gök

ve maviliği eskinin

gelecek gülümsemeye damın üstünde? ⁽²⁾

Fildişi Kıyısı’na gidelim, Charles Nokan’ın (d.1937) kulak vermemizi istediği bir öğüt var. “ÖZGÜRLÜK ÇİÇEĞİ” isimli şiirinden:

Açıldı çiçeği özgürlüğün

Eski dinler unutuldu artık.

Tapınıyorduk Assie'yle Niamlen'e.

Para denen yeni tanrı aldı yerini onların da.

Kara Afrika'yı yaraladı beyazlar.

Karalar öldürmek için kavuştu özgürlüğe.

Büyük karanlıkları izliyor karanlıklar.

Uyan artık ülkemin ruhu!

Seni öldürecekleri yok et

Ve ek gerçek özgürlüğü! ⁽³⁾

Nokan’ın şiiri apaçık bir başkaldırı çağrısı. Bu şiir, modern Afrika şiirine verilecek güzel örneklerden biri belki de. Kaçınılmaz bir dürtüyle dile gelen bu ve benzeri temadaki şiirleri yazmak bir çeşit zorunluluk hâlini almışa benziyor. Ama yine de Afrika şiirini dar bir çerçeveye hapsetmek yanlış olur.

Ganalı şair Kwesi Brew’in (d. 1928) “ARAŞTIRMA” isimli şiiri mesela, ilginç bir şiir olmakla beraber, daha önce paylaştığım şiirlerin aksine “Hatıralar kötü silah” diyerek yeni bir sayfa açmayı salık veriyor ve yöneldiği coğrafyanın “göze göz dünyayı kör eder” öğüdünü tutmuşa benziyor:

Geçmiş dediğin

Bu günün küllerinden

Başka ne ki…

Gelecek dediğin bulutlarla sınırlı

Göğe kaçmış

Bir dumandan başka ne…

Hanım-hanımcık ol;

Sevgilim

İyi yürekli ol;

Bak, sözler hatıra oluyor

Soytarıların elinde

Hatıralar kötü silah.

Aklı başında adamların

Suspus oluşları

Buddha'nın yüzünde

İsa'nın ⁽⁴⁾

   

Kwesi Brew

Düzenin adamlarına duyulan nefret bir başka Ganalı şair M-F. Dei Anang’ın (1909-1978) “HANGİ KADERE DOĞRU EY AFRİKA?” başlığını taşıyan şiirinde bu kez hedef gözeterek gösteriyor kendini:

İleriye, tozlu gereçlere

ve açgözlü kazançlara

öldürücü kavganın

kesin habercilerine doğru mu?

Ya da dünyanın yarısının canlılarını yere sermek ve yakmak

Öteki yarsının gebermesi pahasına

baştan aşağıya pazarları darmadağın eden

ve insanların yüreğini çeliğe çeviren

Adam Simith'in

uygunsuz yasalarına

ileriye doğru mu? ⁽⁵⁾

Tam da bu noktada, zengin yeraltı kaynakları sayesinde Afrika kıtasının en zengin ülkelerinden biri olan Güney Afrika Cumhuriyeti’ne bakalım. Toplam 11 dilin “resmî dil” olarak kabul edildiği bir ülkede Hollanda kökenli Güney Afrikalılar ve onların dili olan Afrikaan

–ya da Afrikaner– dilinde yazan şair ve yazarlar da var. (Resmî dillerin arasında İngilizce de var.)

Afrikaan dilinde yazan ünlü şair Peter Abrahams’in (d. 1919) ''BEN RENKLİYİM'' isimli şiiri, dünyanın en güzel biten şiirlerinden biridir:

Liza Teyze

(Evet?)

Bizim de renkli krallarımız var mıydı

Beyaz adamdan önce?

(Hayır)

Peki, biz nereden geliyoruz?

Joseph ve annesi beyaz adamdan önceki

Siyah kralların soyundan geliyorlar.

(Çok konuşuyorsun sen) dedi teyzem

Gülerek ve saçlarımı okşayarak

(Git yıkan artık.) ⁽⁶⁾

Yazının başında da söylediğim gibi soluğunu karaderililerin özgürlüğü için kullanan beyazderili şairler de vardır elbet, Afrika’da ve dahi bütün dünyada.

Tabii Afrika şiirinde en çok etkili olan tema, Afrikalıların ezilmişliği, sömürü düzeni ve maruz kaldıkları eziyetler ile bu günlerin biteceğine duyulan özlemdir. 

Liberyalı şair Roland Tombekai Dempster'in daha başlığında kendini belli eden yoğun hüzün ve yakarma hâli son dizeden sonra da sürer:

AFRİKANIN YAKARIŞI

Ben sen değilim

ama sen fırsat vermiyorsun

benim

ben olmama

''Ben senin yerinde olsaydım''---

ama biliyorsun ki

ben sen değilim

yine de bırakmıyorsun

ben ben olayım

Her işime burnunu sokuyorsun

sanki bunlar

senin işinmiş

sen de benmişsin gibi

Duygusuzun, kafasızın birisin

aptallık olur düşünmek

benim sen olabileceğimi,

senin gibi konuşup

senin gibi davranacağımı.

Tanrı bile beni ben yapmış

seni de başka yaratmış

Bırak Tanrı aşkına

ben ben olarak kalayım. ⁽⁷⁾

Mozambik’in sesinin gücü ölçüsünde naif şairi Rui Nogar (d. 1932) ''İSTEMEDEN ASKERE GİDEN BİR ASKERE ŞİİR'' adını taşıyan şiiri:

Korkmaktan

korkarak

gitti oraya.

(Aman Tanrım, köyümde

bıraktım kadınımı…)

Utanarak

gitti oraya.

(Aman Tanrım, belki de bir çocuk öldüreceğim,

benim de iki yavrum var…)

Oraya gitti

başkası istedi diye.

Oraya gitti ama

ne cesareti onundu

ne de nefreti-hiç

onun olmamıştı ya

Başkasının öfkesi

bulaşınca ona

o da öldürdü, öldürdü.

Ta ki bir gün

--bir hakaret gibi gelen

tam güneşi varken, umudu varken

kadını varken

oğulları anası ve mektubu

her şey varken

tepesine düşene dek

gagası sarı

kuyruğu kırmızı

korkunç bir kahkaha ile

el bombaları. ⁽⁸⁾

Yıllarca susmuş, susturulmuş Afrika'nın sesi, bu kez Nijeryalı şair Franceso Yetunde Pereira’da (d.1933) hayat buluyor ve bir ağrı bir çığlık olarak ulaşıyor bize:

YÜK

Bana giz miz verme dostum,

Yüreğim yükünü

Çekemez onun, kafam ezilir

Ağırlığı altında.

Beni bir kalem geçiver, n'olur,

Dilsiz olmak istemiyorum

Susuk, bir labirent gibi

Kalbimden gelen yol

Nasıl olsa kıvrıla kıvrıla

Bir sokağa açılacak sonunda--

Konuşmalar sokağına.

Bana giz miz verme dostum

ayağının altını öpeyim,

başka ne istersen yaparım

Ama ne istersen--

Dilsiz olmamı isteme de. ⁽⁹⁾

Ve şimdi öyle bir ses çınlıyor ki kulaklarımda… Senegal’in bilge sesi: Leopold Sedar Senghor (1906-2001). Bütün bir acılar coğrafyasını, daha ‘keşfedilirken’ delik deşik edilmiş bir kalbin kaderine isyan ediyor, heyhat,  çaresizce. İşbu şiir, bir kıtanın kısa-tarihidir:

DERDİNE YAN ZAVALLI ZENCİ

Derdine yan küçük Zenci

Kırbaç ıslık çalıyor bak

Sırtında okşadıkça

Kanlı kanlı terli terli

Derdine yan küçük Zenci

Gün uzun yollar uzun

Taşı durmadan işin ne

Beyaz fildişi beyaz Efendine

Derdine yan küçük Zenci

Alışsın çocukların açlığa

Bomboş kaldı kulüben

Sevgili karın uyuyor

Efendinin yatağında

Derdine yan zavallı Zenci derdine

Bir kez vurmuş bahtın damgasını rengine ⁽¹⁰⁾

Leopold Sedar Senghor

***

1.

Türkçesi: Eray Canberk

(Yazı boyunca alıntılayacağım tüm şiirler,

Ataol Behramoğlu ve Özdemir İnce'nin beraber hazırladıkları

Pozitif Yayınları’ndan çıkan [Eylül 2008] Dünya Şiir Antolojisi [1. Cilt]

isimli kitap dikkate alınarak hazırlanmıştır.)

2.

Türkçesi: Güven Turan

3.

Türkçesi: Muzaffer Uyguner

4.

Türkçesi: L. Sami Akalın

5.

Türkçesi: Eray Canberk

6.

Türkçesi: Özcan Özbilge

7.

Türkçesi: Gürkal Aylan

8.

Türkçesi: Gürhan Uçkan

9.

Türkçesi: Gürkal Aylan

10.

Türkçesi: Gürkal Aylan